ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

Circulation Manager

Technical Section :

 

 

 

 

George Lalthanngura

5.

Rannung Thahna Hlo .......................................................

18

ASSO (Extension)

 

- Biakhmingthanga

 

9862067789

6.

Nitrogen Hman Dan .........................................................

22

 

Members

 

- Dr. Lungmuana

 

Rohmingthanga Colney

7.

Soil Testing Pawimawhna

25

Deputy Director (Planning)

8.

Fu .....................................................................................

28

 

Lalthanzuala

 

- Lalzarliana

 

Deputy Director (Agronomy)

 

 

 

C. Lalthlamuana

 

 

 

Deputy Director (Oil Palm)

Regulars :

 

 

 

Tlangtimawia Zote

1.

Kan Chet Velna .………………………………………... 31

Insecticide Analyst

 

 

 

B. Ramnunsanga

SMS (Agronomy)

-1-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

Editorial

Kan ram leilung hausakna hai chhuak tur hian sawrkar leh mimalin kan mawhphurhna kan hriat a pawimawh hle mai. Sawkar ṭha tak hnuaiah kan awm a, loneitute tan ṭanpuina scheme chi hrang hrang duang chhuakin nasa takin min pui reng bawk a. Tunah hian kan ram zawl tam tak chu sawrkar ṭanpuinain leileta siam a lo ni ta a. Leilehna khawl (Power Tiller) tam tawk tak subsidy-in min pe a, tractor-te pawh a huhova hman turin (Custom Hiring System Scheme hnuaiah) eng emaw zat min pe chhuak tawh bawk a. Tunah chuan keimahni tha ngei kan hman a hun ta a ni. Mi ṭhenkhat chuan kan lo leh huana hnathawh ṭhate hi Department hotute enpui kan phût ṭhin a; chu chu thil lawmawm tak a ni ngei mai. Mahse, mahni lo ngeia hnathawhte endik sak hial ngaia kan awm hi thil zahthlak tak a ni tih kan hriat a hun ta. NLUP leh Scheme hrang hrang aṭanga norms fel tak hnuaia ṭanpuina lo kalte hi mahni ta ngei a ni tih hriaa ṭhahnemngai taka thawk mai ṭhinte chu mi hlawhtling an lo ni.

Kan leilet buh chinna hmun thlasik laia ruak maite hi a uiawm hle a, chuvangin kan ram neih ang ang hi a fur a á¹­hala eizawn nan kan hman a hun ta. Buh seng zawh ve leha chin turin thlasik thlai chinna tur ruahman zui nghal nise. Aná¹­am chi hrang hrang te, Zikhlum, Broccoli, Radish, Carrot leh Purun te hi kan ram hmun tin deuh thawah a chin theih a, suma chanter phei chuan fur tluana buh kan chin ai mahin a hlawk thei hial a ni. Tunah hian sawrkar ruahmanna á¹­ha tak hnuaiah Agriculture Department chu Purunsen ching turin a inbuatsaih a, a hmun leh a chingtu turte pawh thlan fel an ni ta. A chi á¹­ha bik lak chhuah a, sem chhuah mek a ni a. Mithiamten chin dan á¹­ha an hmuhchhuah ang taka ching thei turin zirtirna pawh pek mek an ni. Heng loneitu thlan bikte hi hlawhtling ngei tura á¹­an la turin kan beisei a ni. Purunsen hi Mizoram mamawh phuhru tawk chauh ni lo, thawn chhuah tlak khawp thar chhuak tura á¹­an lak tum a ni. Mizorama á¹­ha taka kan thar theih thlaiah hi chuan intodelh ngei turin á¹­an i la ang u.

(Dr. C. LALZARLIANA)

-2-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

MAHIOPEN

ZIN REPORT

H. Lalthanpuia

April ni 19-22, 2016 chhung khan keini Mizoram Agriculture Horticulture Irrigation Officers Pensioners Association (MAHIOPEN) member-te chu Pu Lalthansiama, Director of Agriculture (Research & Extension) leh Pu R. Zotawna, Director of Horticulture-te remtihpuinain Mizoram chhim lam fangin kan va zin a. Pu Lalthansiama‘n motor min hmantir avang leh Pu R. Zotawna‘n a Officer pakhat Pu C. Lalrinawma, HDO min kalpui tura a tirh avangin an chungah kan lawm hle. He zinnaa kalte chu Pu H. Lalthanpuia, Team Leader, Pu R. Hranghrima, Darlawn, Pu Ngurthankima, Champhai Vengsang, Pu Biakmawia Hmar, Hnahthial leh kan member kal ve tura ngaih, mahse, remchang leh ta lo thut si Pu Lalhmangaiha Sailo-in a aia kal tura a rawn thawh Pu Parlawma, Zamuang leh Pu T. Lalhmingthanga‘n a rawn kaltir Pu R. Vanlalruata, Ramhlun Venglai te an ni. Anni, pawl member ni chiah lote hi an inthlahrung deuh na a, kan kalna motor-ah kan leng tawk chiah a, kan zinga an lo tel ve hi kan hlimpui hle.

Chawhma dar 10:00-ah Directorate of Agriculture kawt á¹­anga chhuakin tlai/zan dar 7:00-ah Lawngtlai kan thleng a, kan programme hre saa KVK, Lawngtlaiin kan tana an lo ruahman sa diam Tourist Lodge- ah lutin KVK, Lawngtlaia thawkten min

rawn ngaihsak zui nghal a, zanriah pawh kan ei nghal a.

A tuk, ni 20.4.2016 (Nilaini) zingah chuan Lawngtlai khawpui chhunga ngaihpawimawhte kan tlawh kual hnuah KVK hmun Chawnhu-ah kan lut a. KVK-a thawktute nen hlim takin kan inhmu hlawm

a.Lecture Hall-ah Power Point Presentation hmangin

an hnathawh leh hlawhtlinnate min entir a, an

thil min hrilh zinga chhinchhiah zui ṭhenkhatte chu – Thinghnah damdawi an tih mai, pem/hliam tuam hnana dam hma phah nana hman țhin an tih, ṭah kung thi tur Systemic Insecticide hmanga an chhanchhuah leh te chu an hlut hmel khawp

-3-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

mai. He Zawngá¹­ah kung enkawl dan hi Pu H. Lalthanpuia, Director of Agriculture (R&E) a nih laia a tlawh á¹­uma a thurawn an lo bawhzuia an tihhlawhtlin a ni a, a lawmawmin mi dangte hriat darh zel atan pawh a itawm khawp mai. á¹­huan chu tlai deuha eiin Saiha kan pan leh nghal a.

Saiha khawpuiah hian Kawlchaw-ah pengin Lakher Pioneer Mission hmun Serkawr-ah kan han kal a. Rev. Mark leh a nupui Violy leh an chhungte kan han kawm

a.Missionary Rev. R. Lorrain leh ramhuai insualna an tih Library-ah te lutin thlate kan la a, rilru a kal thui duh khawp mai. Saiha

chu tlai dar 4:20-ah lutin Circuit House-ah KVK, Saiha-a thawktuten min lo nghak ṭhap tawh hlawm a, kan beisei lawk ruk ang ngeiin Dr. Chawngkhuma, President AMFU, Saiha District leh a țhiante pawh an lo awm a, hlim takin kan inhmu hlawm a, Saiha Journalist-te pawh an lo thleng chho ve nghal thuai a, inkawmna hun hlimawm tak rei lo deuh hmangin kan zin chhante a tlangpuiin kan sawi thiak thuak a, a tukah chuan nitin chanchinbu ṭhenkhatah chuan

front page-ah te hial min rawn chhuah ta nghe nghe a, an ti lawmawm khawp mai.

Ni 21.4.2016 (Ningani) tukah chuan zing karah phur takin kan chhuak chho va, KVK, Saiha hmun tlawh chhovin kan kal leh nghal a, kan zin chhan tak pakhat KM 10 khua chu zing dar 8:20-ah kan thleng a. An hotupa deuh ber Pu N. Lalsiama inah lutin inkawmna hun á¹­ha tak kan hmang phawt a, he khuaah hian Strawberry chingtu chhungkaw 23 awmin nikum 2015-ah khan cheng nuai 44 zet an lei tih kan han hriat chuan ropui kan ti hle. Kan inkawmna in neitupa Pu N. Lalsiama chuan cheng nuai 6

zet a lei a nih chu. Khua aá¹­anga hnai te, Strawberry hmunah chuan kan lut chho ta a, a hmuhnawmin a hlimawm takzet a ni. Scientific Method hmuhnawm tak mai hmanga an chin Strawberry thei rah tiar tuar maite chu kan lo a, kan ei a, thla kan la mawlh mawlh mai a ni. He khaw kilkhawr ang reng tak sia heti taka Strawberry an ching hlawhtling si hi an chanchin a ngaihnawm phian mai. Kumin aá¹­ang hian

an khaw á¹­henawmte pawhin an ching ve dawn lehnghal.

Kum 2010-ah khan Mizoram University aá¹­angin KVK, Saiha hian Strawberry chin tur 600 an dawng a, chu chu he khuaah hian chintirin uluk takin an enkawlpui a, an hlawhtling ta phian a. Pu N. Lalsiama hi heti lama mi ninhlei tak, thei leh thlai chi hrang hrang tui sawr leh um lamte pawh lo enchhin á¹­hin a ni reng a;

-4-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

chutia a Strawberry chin hlawhtlin chu Horticulture Development Officer, Saiha-in lo hriain thiam thil changkang (Modern Technology) nen an ngaihsak zui ta zel a. Chutianga an hlawhtlinna chu hriain ICAR, Kolasib pawhin an rawn ngaihsakin Bawngpui leh thildang tein an rawn ṭanpui ve ta zel a, an hlawhtlinna hian ngaihsaktu leh rawn tel ve duh a hip lut riau a nih chu. Hetah hian thil lawmawm leh fak tlak tak chu thawhhona țha (Ideal Cooperation) avang niin a lang a, midang leh hmun danga Sorkar Department-te tan pawh an entawntlak awm mang e tih mai tur an niin a lang.

Tlai deuh taka Pu N. Lalsiama ina tukțhuan kan eikham chuan Hnahthial panin kan chhuak ta a. Sangau lamah kalin Pangkhuaa Pu Chawngkhupa ṭawngṭaina tlangah kan kal leh a, hetah hian kham lo

taka hun kan hman zawhin Tuipui ‗D‘-ah Sorkar Marboat service pangngai kan nan hman tak loh avangin Private Marboar-ah man chawiin kan kai ta a, tluang takin ITC/KVK, Hnahthial chu tlai dar 6:30-ah kan lut a, KVK Farmers‘ Hostel-ah lutin ITC-in zanriah min lo siamsak chu tlai leh

puar takin kan ei a. Zanah chuan lungmuang takin ITC Complex fangin kan lengkual a.

Kan zin ni hnuhnung ber 22.4.2016 (Zirtawpni)-ah chuan KVK, Hnahthial Farm-ah kan va zing kal a, mual pathum uluk leh mumal taka an lo enkawl chu Farmer-te tan a á¹­angkai hmel khawp mai. Mual hmasa bera in Banana Inn-te chu awmze nei taka a hming vuah a ni tih an Balhla hmunte chuan a nemnghet a, mual pahnihnaa Pineapple Inn pawh chuti tho. A mual pathumna Seedless Litchi lo rah tuar maite chuan lawm avangin lung an tichhe rum rum mai. He thei hi kum 2014-a Pu H. Lalthanpuia, Director of Agriculture (R&E) a nih laia KVK hote hnena a pek kha a ni a, anni hian an lo tirah á¹­an ta mai hi a hmuhnawmin a lawmawm takzet a ni. KVK dang leh ITC-a an phunte pawh an la rah hlawm chek ang. Farm aá¹­anga kan hawin tuká¹­huan kan ei a, ngai leh thlahlel tak chungin Aizawl kan pan ta a.

o0O0o

-5-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

NATIONAL e-GOVERNMENT PLAN – AGRICULTURE

(NeGP-A)

James Vanlalluaia

Deputy Director (Extension)

NeGP-A hi National Mission on Agricultural Extension & Technology (MMAET) hnuaia mi Sub-Mission on Agricultural Extension (SMAE) a ni a. He Scheme hi 11th Plan tawp lama introduced niin 12th Plan-ah pawh chhunzawn zel a ni a. A thil tum chu India ramah ICT (Information Communication Technology) hmanga nasa taka Agriculture tih hmasawn a ni. Hemi atan hian Central Agriculture Portal (CAP) leh State Agriculture Portal (SAP) hmang kawpin Mission Mode Project (MMP) angin sorkar leh mipui/loneitu (G2C/G2F), Sorkar leh sumdawng (G2B) te leh sorkar leh sorkar (G2G) te indawr tawnna hmarua atana ruahman a ni.

A thiltum tlangpuite :

1.Loneitute mamawh tihhlawhtlin leh an tana hnathawh.

2.Extension service nasa zawka kalpui leh nghawng á¹­ha zawk neihtir.

3.Loneituten an lova buh leh bal an enkawl laia an mamawh tur thil á¹­angkai hriattirna.

4.Central leh State sorkar tena ICT hmanrua tihchangtlun leh remchang siam.

5.Å¢ha zawk leh awmze nei zawka tihdan tihdanglam a, a á¹­angkaina tihpun.

6.Department of Agriculture & Cooperation (DAC) aá¹­anga scheme chi hrang hrang lo kalte á¹­ha zawka enkawl.

7.State chhunga tihdan phung inang tlang kalpui.

Implementation Strategy : He scheme-a chanvo neitu zawng zawngte tana scheme implement dan tur chu hetiang hi a ni ang. Sorkar office, Internet touchscreen Kios, KVK, Kissan Call Centre, Agri- Clinics, Common Service Centre leh mobile phone (Broadcast, IVRS, Voice-recognition and Interactive messaging using USSD i.e unstructured Supplementary Service Data) te hi hman á¹­angkai tur a ni a. Central leh State Agriculture Portal-te hmangin kalphung siamá¹­hat leh tihchangtlun a, a fatu aá¹­ang ringawt lovin ram chhunga application á¹­ha ber berte lakhawmin hman theih tura buatsaih a ni dawn a ni.

Heng tihlawhtling tur hian a angchhunga tel turte chu Data emaw Disaster recovery centre, Block Level thlenga Computer Hardware dah, site

preparation, Project Management, Application remkhawm (Development/ customization, Data Digitization, capacity building leh Training leh (change management) thil thar thlentir. A kalphung

-6-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

hian ram chhunga e-governance hmanrua á¹­ha ber ber lakkhawma tihpun leh tha zawka siam leh application hrang hrangte kaikawpa rampuma phochhuah tlaka buatsaih leh state tina a á¹­ul anga hman theiha chawpchhuahte a huam a ni.

NeGP-A hian a angchhungah ICT hmanga information thehdarhna hmanrua chi hrang hrang software development application, hardware leh software, Manpower training, Data digitalization leh a dangte a huam a.

Block level thlengin 12 cluster of service chu common application angin hman theiha dah a ni a. He 12 cluster hian 23 service a keng tel a. A lo en duhte tan a hnuaia link-ah te hian a en theih e. http://dacnet.nic.in / ammp/ammp.htm

Block level thlenga IT infrastructure tihchangtlun bakah NeGP-A in a huam telte chu ATMA scheme aá¹­anga Hand held device hmanga location 2100 hmunah te e-pest surveillance neih te, market 1000 aia tamah IT infrastructure tihchangtlun leh hmun thlan bikah te e- mandis kalpuite a ni.

NIC te chu solution design leh System Requirement Specification (SRS), solution Development, solution

testing and acceptance, solution Implementation, training and change management, solution warranty and support leh thil dang Service Level Agreement (SLA) sign in a huamte enkawl tura tih an ni. SLA hi Central Sawrkar leh NIC ten an signed tawh a ni.

He scheme hi CSS niin central leh state-in senso tur hi 90:10 in an intum sem dawn a. Block level thlengin Agriculture & Allied Department te thawhhona tur a ni a. Hardware bunna turte hi State Headquarters, District leh Block-ah te site preparation siam tur a ni a. State Headquarters-ah Hardware 20 a awm ang a, District level-ah 5 a awm ang a. Tin, Block level-ah 3 a awm bawk ang. Hengte hi internet nena thlunzawm tur a ni. Hengah te hian a chunga 12 cluster kan han tarlante hi Mizo á¹­awnga lehlina loneitute hmuh theih tura upload vek tur a ni a. Heng bakah hian central sorkar chuan Activities 36 an rawn rolled out leh tawh bawk a. Chungte pawh chu CMS hmangin mahni á¹­awnga lehlina loneitute hman theih tura chhawpchhuah tur a ni bawk a ni. Hrechiang duh tan a hnuaia website-ah hian in register tur a ni.

www.mkisan.gov.in/cms/login.aspx. CMS hi Central Management System tihna a ni a. CMS hman phalsak i nih hnuah he

web-ah hian lut leh la

www.mkisan.gov.in/cms/login.aspx . Tichuan tihtur tam takin a hmuak tawh mai dawn che a ni.

Heng bakah hian training centre/ Training Lab District panga (5) zelah pakhat a awm thei a. Mizoram-in District 8 chauh nei mah ila, Training Lab pahnih (2) neih phalsak kan ni a. Heng Lab thuamna tur fund-te pawh kan nei tawh a. Chu bakah chuan he Project min enkawlpuitu atan WIPRO Company-te chu consultant anga rawih tur an ni a. Project min enkawlpui dawn avangin Project

-7-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

Management Unit (PMU) tih an ni a. Anni nen hian kan thawhhona tur Agreement buaipui mek a ni a. Hetiang hian loneitute tana a á¹­angkai thei tur ang bera he Scheme hi kalpui tum a ni.

Present Fund Position : Kum 2014-15 khan Government of India (DAC) chuan Rs.33,65,433.00 a rawn release a. A hmanna tur te chu –

Activity

Amount released

(in Rs.)

 

 

 

Site preparation cost for

 

SHQs, Districts, Blocks,

13,43,100.00

SAUs (55% of the total

 

cost)

 

 

 

Site preparation cost for

16,00,000.00

Training Centre (100%)

 

 

 

Connectivity charges

62,333.00

(for 2 months)

 

 

 

Project Monitoring Unit

3,60,000.00

(for 2 months)

 

 

 

Total (in Rs.)

33,65,433.00

 

 

Total Amount in words (Rs. Thirty three Lakhs Sixty Five Thousand and Four Hundred Thirty Three only).

Hemi bakah hian Government of

India chuan kum 2015-16 khan Rs. 22,09,351.00 a rawn release bawk a. Vanduaithlak takin he pawisa hi hemi kum Mizoram Budget-ah khung a ni lo hlauh a, chuvangin a lapsed ta a. Tunah hian Central chuan a rawn revalidate leh tawh a. Budget-ah Revised Estimate angin khung (book) tir tum mek a ni a. He fund hi draw theih a nih chuan Hardware leina

(procurement) tur a ni a. Tin, hemi aá¹­anga 25% chu Software Customization leh Localization atan hman theih a ni.

Hemi bakah hian 2016-17 atana Fund allocation min ruahman sak chu Rs.

32.75lakhs a ni a. Hemi pawisa hi an rawn release theih nan central ah proposal thawn mek a ni bawk.

A chunga mite hi NeGP-A pilot phase anga kal a ni a. Hemi phase pawh hi Mizoram ah kan kalpui á¹­an dawn chauh laiin DAC & FW, Govt. of India chuan Approach Paper for implementation of National e-governance plan-Agriculture 2.0 (Digital Agriculture) a tichhuak leh der tawh a. He hi MMP (Mission Mode Project) hran angin e-kranti/NeGP-2.0 hnuaiah dahin Central Cabinet chuan 25.03.2015 khan a lo approved tawh a. Chiang zawka lo en duh kan awm chuan agricoop.nic.in ah khan a en theih a, hei hi

Circular leh Notification hnuaia Information Technology-ah khan a en theih a ni. Hemi hnuaia service/areas cover turte chu :

(a)Cooperation.

(b)Credit.

(c)Governance & Citizen-Centric services for fertilizer Testing labs.

(d)Agriculture Census.

(e)Integrated Cold Chain Availability Platform (ICAP) for Horticulture.

(f)Animal Husbandry, Dairying & Fisheries.

-8-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

(g) Integration of Research and

Development initiatives in Agriculture and allied sectors.

(h) Integration of Farmer Oriented Services.

(i)Development of Mobile Apps.

(j)Integration with Bhuwan Portal.

(k)Thrust areas identified under Digital India for Ministry of Agriculture & Farmers Welfare.

Heng service/areas te hi hun rei lote chhunga han sawifiah mai theih pawh a ni lova. Tuna kan hriat atana pawimawh awm nia langte chu - Animal Husbandry and Veterinary leh Fisheries Department-te chu an mamawh (requirement) identify tura tih

an ni a. Chumi hmang chuan DPR buatsaiha, Fund mamawh turte chu IT Division of DAC & FW ah thawn tura tih an ni. Heng Department-te hian heng application-te hi State sorkar emaw NIC te hmangin an developed thei dawn niin a approach paper-ah hian tarlan a ni. Ţul an tih chuan hemi kawng ah hian IT Division te pawh ṭanpui turin an pur thei dawn a ni. IT Division te hian heng department-ah te hian fund an pekna tur appropriate head an duang chawp bawk dawn a ni. DPR-ah te hian ICT kaihhnawiha kut hnathawktute information pekna tur lam hawia siam tur a nih hmel.

Tunah hian Central Agriculture Portal hnuaia 12 Clusters Approach (chu chuan activities 36 lai a keng tel a) te zinga pakua (9) te chu Customization (hman theiha buatsaih) leh Localization (Mizo

tawng lehlin) tum mek a niin thawh á¹­an a ni tawh a. Amaherawhchu, heng Cluster 9-te hian a mal malin link an nei hrang leh vek

a.Chungte chu luhchilh leh veka enchhuah vek ngaite an ni. A hna hi enchet ngai leh tih zung zung theih loh a nih avangin Allied Sectors-te leh District Level aá¹­anga Block Level thlenga implement thuai hi rang takin a tih theih mai loh a. Mi tam takin kan hriat tur ang pawh a la hriat hleih theih loh va, a pawi kan ti takzet a ni.

Engpawh chu lo ni se, chak taka hmalak tum a ni a, kan sawi hmaih hauh loh tur chu mKissan Portal chhunga application awm ang angte pawh loneitute tana á¹­angkai turte chu Mizo á¹­awng ngeia an hman theih dan tur ruahman mek a ni. Hei hi loneitute tan thil á¹­angkai tak tur a ni. Loneitu tam zawkte hi internet khawih ngai lo an ni a, thil pawimawh chi hrang hrang Farmer Portal emaw mKisan Portal emawa thil awmte chu mobile handset aá¹­anga an lo en ve theih tura ruahmanna kalpui tum a ni. mKisan Portal-ah hian kuthnathawktute in- register a ngai a, registration hi Kissan Call Centre hmangin emaw web portal hmangin a tih theih a, hrechiang duh chuan mKissan Portal (mkisan.in)-ah khan lo en mai ni sela, a chiang zawk ang.

NeGP-A hi CSS dangte anga Field-a pawisa release á¹­hin ang chi a ni ve lova. A sum involve-te hi a lian lo hle nang a, a huam erawh a zau em em thung a ni. A nih tur ang taka thil a kal hunah chuan awlsam zawkin loneituten an hriat tur pawimawhte awlsam takin Portal leh Web aá¹­angin emaw anmahni Mobile Phone aá¹­angin an lo hre thei/hmu thei tawh ang a. Indaih loh avanga kan buainate pawh tlema zawngte chu min

-9-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

chhawk thei tura beisei a ni. NeGP-A ah hian heng ATMA Functionaries te, KVK te leh Agriculture & Allied Department-a thawktu zawng zawngte hian tihtur kan la nei á¹­heuh dawn a, a sapá¹­awng takin Stakeholder vek kan ni a. Mission Mode Project a nihna angin kan thawhhona tur Programme a ni a. Training Lab Aizawl leh Lungleia buatsaih mekahte hian

Stakeholder zawng zawng ten ICT hmanga kuthnathawktute information kan pek thiam theih nan Training Programme-te la buatsaih a ni dawn a. A system kan hman thiam hunah chuan loneitute tan a la á¹­angkai viau dawn a ni.

o0O0o

Vaihlo Tui leh Tui lo

Kungtea hian Vaihlo tui hi a intihre mai mai asin! An han zûktir a, a han pak khu luih luih a, a hawi vung vung a — ―In lawh ni hian in chhangchhe viau a nih hi. A lotute zingah kum 20 tling lo mi pathum an tel a nih hi. Ṭawng huatthu suhah in ṭâm kum a ni deuh bawk a nih hi. A hmun a awih a, theipui leh hnahkhar a tam a nih hi. In thlo duhdah bawk nen, a rùin a tawp a thlen lova, a rimtui viau tawp lamah hian Tiranga rim a nam deuh a nih hi. Tin, in vaihlo hmunah vai sumdawng an kaltlang zauh zauh bawk.‖

o0O0o

Retheih Tizual

An inchhung dî kha ar nghal deuh hian a thai a thai a. Kungtea chuan vawmna tur a hmu mai si lova, inchhungah a vawmna tur a va zawng a. A chhuak leh chu a ar lo zuangthla a dawng chawt a, chartin chhanah a khup chin a tan sak ta hmawk mai a. ―Retheih hai chhuah tum ang hrima i han thai i han thai vei chu le…..‖ tiin inchungah a vawrh chho leh a.

Ar chu a rawn lum thla leh tawp tawp a. A la lawk a, a nupui hnenah, ―Kha, ar nghal sa kha lo siam rawh; tlaiah ṭheh hmiah mai ang. Ran të të, mi timualpho thei dawn alawm le…..‖ a

ti tûn tûn a.

o0O0o

-10-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

ZOFATE HIAN

ENGTIKAH NGE HMA THAR KAN LAK DAWN?

J. Lalpuithanga Sailo, AEO (Rtd)

Laipuitlang. Phone No. 2395154

Zoram Loneitu-ah hian kum 2013 khan ‘Hma Thar I La Ang U’ tiin article ka rawn ziak tawh a, kan nupaa kan hrisel loh avangin kum 2015 khan phai lamah damdawi in lian zawk panin kan zuk awm ve a. State hrante ka han thlirin Zoram hian hma thar kan lak hlan ka nghakhlel ngawt mai. Mi State-te chuan leiṭha luankhawmna hmun luipui kamah khaw lian pui pui an din a, ei leh bar tur an hnianghnar hle zel mai a, India ramah pawh Zokhuaa cheng chi tlang mite chuan tlangram kan bawh a, India hnam fing deuh ho chuan luipui kamah khua an din a. Kan hriat angin India ramah Sap (European)-ho an lo lut a, Meilawng thlen theihna hmunah khua an din a, tuna India roreltuten khua an dinna chu lawng thlen theihnaah a ni a, Tuikukin an chenna tura an buatsaih duhna chu luite kamah a ni a, keini Zofate hi chu min thlahtuten khua an lo dinna chu tlang hreng lalah a ni. Mihring hian hnam a fin poh leh tui kan mamawh tam a, tuna Aizawl leh a chhehvel atana tui lak nana kan senral hi a tam teh chu! Tui chawina tura kan nute leh kan nulate hun khawhral leh tha sen hi a tam turzia chu chhut ngam pawh a ni lovang!

Kan ram hi hnam naupang kan nih avangin tlang hreng ram hi kan khawsakna atana min thlahtute aá¹­anga kan hmuh chhan a ni a, Zofate, Pathian zawn chhuah ram hi State dang buh-bala chawm ram, hah thil kula hnathawh ngai ram a ni. Aw le, Zofate hi tlawmngaih chhuah peih hnam leh ram kan ni a,

Computer Age thleng thlenga chawmhlawm State kan nih a, State hla tak thawh chhuah ringa Fair Price Shop-a nun han hman reng ringawt mai hi a zahthlak zo zai ngawt mai.

Aw le, tunah mai chuan a harsa viauin a lang thei a, luipui kam ram tha nei, hmar luang leh chhim luang kama ram neite chuan ram zau tha tawk leh mual rem tha kan neih chuan chulai

hmunah ngei chuan inbenbelna chang i ngaihtuah tawh ang u. Ram leilung tuihnang tha leh ram rem á¹­ha awmna chu, chulai vek chu a ni si a, khaw lian leh te zawng zawng Ration Card buaia kan buai mai hi a zahthlak zozai ta a ni. Chulaiah chuan han khawsa ilangin mahni in aá¹­anga hla vak lo vah Oil Palm te, Fu te leh Planting Materials lam te kan ching ang a, Tlawng lui, a bula in leh Aizawl-a in chu a danglamna engmah a awm chuang si lo va. Khaw te, thingtlang thlengin tuilak ringa nun kan tum deuh mai si a, senso reng a tam em mai. Kan hotute hnenah in za (100) vel zet zelin hmun ualaua chen dil ila, an hnial vak ka

ring

chiah

lo

a

ni.

Dr.

C. Lalzarliana,

Ph.D

te leh

kan

-11-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

Agricul-ture Officers hote hian a ruahman dan chu an thiam em em ang.

Kan hrisel loh avang hian India ram khawpui leh phairamah kan vak tam a, an hmasawnna leh an ruahmanna te, an khawsakna atan nitina an eizawnnate ka thlirin rualawh a na ngawt á¹­hin mai. A lum deuh na a, nula no tak tak, tlangval hleitling tak tak hmuh tur an tam tho asin. Tui lah an thiam tlang si a, in bul lek lekah thlai a awm del dul mai. Ram a á¹­ha bawk si a, thlai zam chi lah a tam a, a phun chi nen, Hmazil, Dawnfawh, Bawkbawn thlengin an in aá¹­anga hla lo teah an nei hlawm mai a ni. Ran vulhtute lah an ranin a ngeih khawp a, ar chitin mai hi á¹­henkhat phei chuan an nei a, lui hla vak loa mite chuan sangha an man a, a á¹­henin an hralh a, kan hruaitute ei ang ni maiin ka hria, an ei mai a ni.

Kan ram chu tlang hreng deuh a ni na a, wet terrace bigha 4/5 te kan siam ang a, kum tin buh phur 100 zet kan nei ang a, tui nei á¹­ha deuh phei chu kum khatah vawihnih kan thar mai dawn a ni. Kan hnianghnar deuh a ngai tlat a ni. Hei hi kan tlakchham lutuk chuan á¹­han a thu. Agriculture Officer-te hian thlai chin tur leh thlai chin dan tur chu an hre em em a ni. Tunah Kurtai hi a to hle mai a, chumi hmuna awm chuan Fu lah a á¹­ha duh a, her sen rual loh pawh pa taima chuan an nei thei dawn a ni. Lui kamah thlai zam chi leh ei chi chin a ni ang a, Alu leh Bal, Kawlbahra te a á¹­ha duh bik bawk si, a ram ruhin an rut mai dawn a ni. Lawngleng lian leh te deuhin luiah á¹­halai an vak vel

tawh ang a, tui an thiam hlawm dawn si a, Tuirial phei chu a kuam a zau deuh a, chuti em ema thuk a awm si lo, an inbeng per mai mai dawn a ni. Tlaiah lenin sangha an man ang a, tura hrai leh eng emawa man tih vel chu a awm dawn si lova. Kan sawrkarin luipui hrut chia kawng siam nachang an hria ang a, electric min rawn chhit ensak ang a, in tinah current a lo lut ang a, fan a vir vut

vut mai dawn a ni. Chu bakah Development Infrastructure tih nachang an hre thuai ang a, khawizu leh hnute tuia luang ram kan hotute Pu C. Lalzarliana, Ph.D hovin min din sak mai dawn alawm. Ram chhe laiah Teak kan phun duh chauh dawn a ni.

Hei kan hotute hi phai rama zir an ni a, thil awmzia hi an hre em em a ni. Min hruaituten Aizawlah experience an nei á¹­ha tawk tawh a, a mi chengte leh a tui mite kan tam deuh phei chuan kawngpui chu an siam zim duh ka ring lova, lui mam chin phei chu lawngleng kal theihin min siamsak em emin ka ring a, kan harhchhuah hun a nghahhlelh awm ngei mai. Oil Palm te, Fu te, Ser chi hrang hrang te leh thlai bul hralh chi te; thlai hralh chi tuna phai aá¹­anga kan lak á¹­hin leh a dangte pawh a á¹­ha duh vek a ni. Kuhva leh a dangte chu ka la sawi rih lo zawk a ni.

Amaherawhchu,hetiang hlawhtlinna nei tur chuan kan ram hruaituten á¹­an min laksak a, ruh taka rilru an hman a ngai a, hriselna lam leh Education lam thlengin heh pet chunga á¹­an an lak a ngai a ni. Chu lovah hei kan

-12-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

hria a, Aizawl veng hrang hrangah Inrinni emaw hun awl remchanga tual phiat tur leh eng emaw hnatlanga kan thawh thin ang hi Zofa tlawmngai awmkhawm chuan chu lai ramah chuan zingkarah emaw hma kan la ang a, mahni in hual chhung a ni ṭheuh dawn si a, kum hlun taka ṭhat tlanna a ni ang a, hmasawnna hlir, hmasawnna hlir a lo ni ang. Fu chingtute lah chu kan tam dawn si a, Agriculture Officer-te pawh he lai hmun tlawh chakin an rilru an siam ang a, tlaia an lo thlen leh fu tui distilled kan lo pe ang a, an lunglen tizualtu a ni ang. A lui dung tluana awm tur Zofate kan harhchhuah hunah chuan kawng a ṭha si ang a, in singkhat zel kan tlar put mai dawn a ni. Ruahmanna tlangpui zawh a nih hnu chuan Ration Card te chu ‗ka ha‘ tih a ni tawh ang.

Aw zoram, lo ding chhuak la,

I tan khua a var dawn ta …… tih

hlan kan va nghakhlel em!!

Kum 2000 hma lama Agriculture Department-a kan thawh ve lai chuan tui hle mah ila, leilet neitute leh ser huan neitute khua kan fan changin kan zawt ṭhin a, ―Khawiah nge leilet in siam?‖ kan ti a, leilet buatsaihtute chuan ―Khutah, mel 3 vel zet a ni ang,‖ an ti mai a, hlawhtling tak tak zia an ni lo. Ka sawi ang khian luipui kamah Zofa, mi tumruhte awmkhawm chuan in bul hnai maiah emaw reilotea thlen zung zunga chang dang kan lova nghet taka neih a nih loh chuan a hlawhtling ngai lo. Chuvangin loneitu i nih chuan nghet takin bei nasa

mai rawh. Chhura angin, a sen reng reng i hlau tawh lovang u.

Agriculture (Horticulture huamin)-ah tui taka thawktute tan hlawhtlinna a awm

Hmasawn nana tia kan hotuten hma an lo lak hian hmasawn tir min tum bera ten ṭanpuina ngawt beiseia tui vak lova kan lo thawk hi hlawhchhamna bul a ni fo. Hun liam taah phei chuan mahni ramchhung kawngte kha kan laichhuak zak a, feh kawng lam khan. Lo neih dan hlui (Shifting Cultivation)-ah khan lo zau deuh deuh neiin kan inchawm thei a, tunah chuan bawngtuthlawh cheh khatah ṭanpuina kan beisei nghal a, a hmunah Field Workers thiam ngei min kawhhmuh kaltlangin hma i la zel tawh ang u. Mizoram hi kan ram a ni lo em ni? Nge, kan chak lo ta thut zawk? Tu te emaw chu an lo nem deuh a ni thei, mahse, Mizo tam ber chu ‗Tlawmngai Hnam‘ kan ni, ni a sat leh Herawt ang, ruah a sur leh chakai ang kha kan ni ta lo em ni? Mi ram a ni love. I fa, i tuchhuan thlenga i ram a ni tawh ang, kan ti a ni lawm ni? Ţanpuina ringawt uma lo/huan/leilet kan siamte hi a dik lo, taima taka kan thawh aṭanga hlawhtlinna kha a ni lawm ni kan target chu? Ar hmai tia lek lekah phulubatin engzat nge thar ang? Min thlahtute kha i thlir kir hret teh ang, buhzem lian tawk nen, thlai thar eng emaw zat nen an thu a sin! Tunah heti zat Agriculture lama thiamna nei min zirtirtu tur kan nei reng a, ril ṭam reng tan hma a sawn theih tak tak loh tihte chu Mizo pavalai chuan kan hre

-13-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

vek a ni. Harsatna leh retheihna chhel taka su tlang lovin lo neihah te, zirna lamah te leh hmasawnnaah te a hlawhtlin tak tak theih loh. Sakhuanaah te pau thei tak tak chu vengtinah kan kat zet zut a, Lal Isua Krista pawh kha min tlan tura kros-a a tuarna kha pumpelh lovin a tuar

a.Kan Lalpa Pathian, Engkimtitheia chuan a duh chuan a pumpelh thei ngei ang, mahse, pumpelh duh lovin anchhedawng kros-ah a nun hlu tak hlanin min tlanchhuak a ni. Hrehawm tam tak a

tuar hnuah A mite kan nih avangin nitina kan nunna tur mamawh kan phu tawka kan hmaa awm chu lu pan hnathawhin kan thawk tur a ni lo. Heh petin, a sur a sa hnuaiah, hmun khawharah, chhel takin Zofate hian, raltiang ram thlirin puanven sawichhingin ka tum nge ruh saruh tiin á¹­anpui tlakin hna i thawk zel ang u. Chutilova chawmhlawm reng hnam kan nih chuan hnam dangin min hmu neu lutuk dawn e.

o0O0o

Pa Lian Lo

―U Kungte, pa tët hi eng nge a hrehawmna ber ni-a i hriat?‖ tiin an zawt a. Kungtea chuan, ―Pa tët hi kawng dangah chuan a hrehawm ka ti lem lo. Hlo thlawh, rit lâk, hnathawh hrim hrimah hian a pawi ber. Mau sei deuh pu ila, kawr-ah kan inhawlh tâng a, min rêp teivet hi ka ning ber!‖

o0O0o

Å¢uan Rang

Sanghal hliam an zìm a, Kungtea pawh a tel ve a, Sanghal chu a phe zeuh bâk an hmu hman lo. A chàn khànah a lo chhuak mai chu, Kungtea chu a ṭuan a rang bawk a ni ang, a ngal a rawn su a, ani‘n a lo teh hman; a tlan leh chiah chu, ―Ding rawh! Sum 5 leh zung 4 i ni! A chal pawh i la ni lo!‖ a ti tuarh tuarh!

o0O0o

-14-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

SAIHA DISTRICT-A

AGRICULTURE DEPARTMENT

HMALAKNA TLANGPUI

Malsawmdawngkima, MAS

AEO, DAO’s Office, Saiha

Ei leh bara intodelh hi ram changkang tehna pakhat a ni a. Kum BC 9500-ah khan Buhtun (Wheat) chin ṭan a ni a, hei hi Agriculture bul ṭannaa sawi ṭhin a ni. Chumi hnu kum BC 800-ah ranvulh ṭan a ni tih hriat a ni bawk. Kum 1930 chho velah khan India ramah tam a tla fo mai a, British-in min awp hun laia Bengal, tuna West Bengal, Odisha, Bihar State leh Bangladesh-ah hian kum 1943 khan ram kalsiam fel loh vang leh indona avangin ŢAMPUI rapthlak tak an tuar a, mi maktaduai tam takin an thih phah a ni. Hei hi rilṭam vanga thih hnem ber tum a ni awm e. Hei hian Agriculture pawimawhzia a hril tam viau awm e.

Mizoram-ah pawh UT kan nih phat kum 1972-ah Mizoram Agriculture Department chu Directorate hranin a ding ve ta a, District hmasa – Aizawl, Lunglei leh Chhimtuipui (tuna Saiha leh Lawngtlai) District-ah te Agriculture District Office din a ni.

Saiha District hi Agriculture District hmasa berte zinga mi a ni a, Saiha District ei leh bara intodelh a nih theih nan nasa takin hma an lo la tawh a ni. Saiha District mipui tam zawkte tan chuan Agriculture hi eizawnna mai ni lo, an nunphunga bet tlat tawh a ni. Saiha Agriculture Department hmalakna zawng zawng sawi sen a ni lo ang a, tun hnaia hmalakna tlangpui leh District chhunga loneitute thlai chin tlangpui tarlang ila.

Buh : Buh hi Mizote chaw pui ber a nih angin Saiha District-ah pawh thlai dang zawng aia chin uar a ni a, kum 2015 khan buh hum 1756 MT lai tlang lo leh leilet siamten an tharchhuak a. Buh chin hi

chhungkaw tam takin eizawn nan an hmang a ni. District khawthlang lam – Phura, Maisa, Lungpuk, Kaisih, Lawngban leh Miepu khuate hi 400 Ha. a zau leiletah kum tin Buh an ching ṭhin a ni. Heng zawng bakah hian District chhak lam – Chakhang leh Siasi-ah te pawh buh chinga eizawng ṭhahnem tak an awm bawk. Tuipang leh a chheh vel khuate leh Niawhtlang khuate hi tlang loa Buh ching tam khua an ni.

Hlawk zawka Buh chin a nih nan Agriculture Department Saiha chuan theih tawpin hma a la a, hmalakna hrang hrang zinga langsar zualte chu :

Buh chi ṭha Hybrid hman : Buh chi ṭha hi Agriculture Department ngaihpawi-mawh ber pakhat a ni. Kan District-ah hian buh chi hrang hrang – Matupui, Buhsen, Japan leh UNDP te hi tual to (Local Variety) buh chi an chin tlangpui a ni a. Kan buh chi ngai hi kum tam tak chhung kan lo hman tawh avangin duh angin a thar a hlawk tawh lo a, hlawk taka buh chin a nih theih

-15-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

nan buh chi á¹­ha kan mamawhna hriain Agriculture Department chuan buh chi á¹­ha leh thar hlawk (Hybrid) ram hla tak aá¹­angin loneitute tan a chawlut á¹­hin a ni. District-ah buh chi á¹­ha chin pawimawhnate hmun hrang hrangah zirtirna pek á¹­hin a ni a. Thingtlang kilkhawr ber Motor luh harsatnaah pawh buh chi á¹­ha hi sem chhuah á¹­hin a ni.

Buh chi á¹­ha mi (Hybrid) te hi a tlangpuiin rannung leh natna lakah ven uluk an ngai bik hle a. Agriculture Department, Saiha hian buh venhim dan training khaw hrang hrangah a pe á¹­hin a ni. Kum 2015 kha Saiha District-ah chuan Department buh chi chin nasat ber kum ti ila kan sawi sual awm lo e.

Line Planting Technology/Improved Package of Practices : Buh chi ṭha kan hman hnuin hlawk zawka buh chin dan mithiamten an zir chhuah hi hman ṭhin a ni. Line fel taka buh phun hian buh kung tinten ni eng leh chaw ṭha rual takin an insem zai a, hlo thlawh a tiawlsam a, buh venhim kawngah pawh mihring chet velna a tihawlsam mai bakah hlo leh rannung thahna (hlotûr) kan hmanten buh kung rual khai takin a fan chhuak a ni.

System of Rice Intensification : SRI hmanga buh chin hi Saiha District chhunga loneituten zawm har an ti viau mai a. A hlawk zawkna lam ngaihtuah lem lovin a tih dan hmang tura sum leh tha sen tam a ngaihna an ngaihtuah á¹­hin avang hian loneitute thinlung hmin a har hle mai. Heti chung hian Department chuan theihtawp a chhuah zel a ni.

Improved Jhum : Tlang lo neih kan bansan tak tak theih si loh avangin tlang lova hlawk zawka buh tharchhuah a nih theih nan Agriculture Department chuan tlang loah chang kham leh leiá¹­ha pek a nih theih nan á¹­anpuina, tlang lo siamte hnenah a sem á¹­hin a ni.

Vaimim : Vaimim hi Saiha Agriculture thlai pawimawh leh chin hnem berte zing a mi a ni. District hmun hrang hrangah chin a ni a, District chhak lam Siata leh Chakhang khaw tlangdung hi Vaimim chin tam zualna hmun a ni. Heng tlangdunga cheng chhungkaw á¹­henkhat, chaw ang hiala ringte pawh an awm bawk.

Vaimim hi a hring a ni emaw, dah ro hnu a ni emawin an ei tlangpui a, Vaimim hian kan mamawh chaw á¹­ha Carbohydrates 70% leh Protein 10% a pai avangin mi hring ei atan thlai hrisel tak a ni.

Agriculture Department hian kum tin Vaimim chi á¹­ha a sem reng a, Vaimim hlawk zawka thar chhuah a nih theih nan a ching hnem zualte hnenah á¹­anpuina pawh pek á¹­hin an ni.

Oil Palm : Oil Palm hi kum 2014 aá¹­angin Saiha District-ah chin á¹­an a ni a, a bul á¹­an nan Saiha khaw chheh vel Zero leh Maubawk ramahte chin a ni. Kum hnih chhungin Oil Palm huan 86.0 Ha. a zau siam tawh a ni a, kum 2016-ah pawh 200.0 Ha. laia zau siam belh tum a ni bawk. Kawlawngpatlang zau hi Oil Palm chin tamna ber niin chhungkaw 25 laiin he zauah hian hma an la a ni.

-16-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

Oil Palm karah hian Balhla leh Lakhuihthei chin a ni tlangpui a, Balhla kung/kau an thlaknate hi Oil Palm kung bulah an dahkhawm a, hei hian á¹­hal laia Oil Palm tui mamawh a phuhruk hle a ni. Agriculture Department chuan Oil Palm chingtute tan training a neihpui fo á¹­hin a, Oil Palm la chin lohna khuaahte pawh Awareness Campaign-te neih á¹­hin a ni. Oil Palm chinna hmunte hi tlangram a nih tlangpui á¹­hin avangin Half Moon Terrace Oil Palm huan tam takah laihsak an ni bawk.

Chhawhchhi : Chhawhchhi hi District khawthlang lam khua Myanmar ram depa awm, heng – Lungpuk, Bimary, Lawngmasu leh Lungdarah te chuan chhungkaw tam zawkte ei hmuhna ber a ni

a.Chhawhchhi chingtuten an thlai ven- himna kawngah harsatna an neih chuan Department-in theih tawpin a pui á¹­hin a ni.

Be lam thlai : Be lam thlaite hian mihring mamawh chaw á¹­ha an pai hnem hle a, Protein 22% leh Carbohydrates 62% an pai avangin mihring ei atan thlai hrisel tak a ni. Saiha District-ah pawh hmun hrang hrangah chin a ni a, Chana hi be zingah

chuan chin nasat ber a ni, Bean, Behlawi leh Behliang te pawh hmun hrang hrangah chin a ni bawk. Be lam thlai chingte hnenah hian hlawk zawka chin a nih theih nan training pek á¹­hin an ni a, a siam hnem zual thlan bikte hnenah sum fai á¹­anpuina pawh pek an nih bakah tui dahkhawlna te siamsak an ni.

Saiha District Buha kan intodelh theih nan Buh chinna tur leilet kum tin siam belh zel a ni a, tui lak remchannaah tui dahkhawlna siamsak á¹­hin an ni a. Leilet leh lo neihna zau motor kal pawh theih turin Link Road te laihsak an ni a, tui kawngte leh Agriculture hmanraw hrang hrangte subsidy leh a thlawnte pawha pek á¹­hin an ni. Heng hlawk zawka Buh thar a nih theih nana tih dan hrang hrangte hi kan buh chin dan pangngai aia hun leh tha a heh zawk tih hriain Sorkar á¹­anpuina Department kaltlangin pek á¹­hin an ni. Department hian buh leh bala kan intodelh theih nana hma a lak hi a tawk mai lova, loneitute pawhin theihtawp kan chhuah thar a, nasa lehzuala kan thlantui kan fartir chuan kan District hi kan intodelhin hma kan sawn ngei ang.

o0O0o

-17-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

RANNUNG THAHNA DAMDAWI

I HMANG FIMKHUR ANG U

Biakhmingthanga, MAS

Agriculture Extension Officer

DAO’s Office, Kolasib.

Mizote hi kan eizawnna ber chu huan siam te, lo neih te, leilet siam te, leipui leh nul siam te an ni ber a. Kan thlai tharte a hlawk theih nan theihtawpa á¹­an lain leiá¹­ha (fertilizer) te nen kan enkawl a. Kan thlai chinte nghakhlel taka a hlawhtlinna rahte hlawk taka seng kan tum mek laiin rangnung (pest) leh a natna (diseases) ten a kungah te, a rahah te, a hnah leh a zungah te min tihchhiatsak leh á¹­hin avangin a thar hlawk lo em em a. Chutianga rannungte leh a natnaten an tihchhiat fo avang chuan rannung thahna hlo (pesticides) hman a á¹­ul á¹­hin a. Chung avang chuan rannung thahna damdawite hi kan thlai eichhetu ven nan a á¹­angkaiin a pawimnawh em em a, a hman dan pawh kan hriat chian a pawimawh hle a ni.

Rannung thahna damdawite hi tûr hlauhawm a ni: Rannung thahna damdawi kan hman te hi tûr (poison) hlauhawm tak an ni vek a, a hman dan tur leh a khawih velah te loneituten an hman fimkhur a ṭul tak meuh a ni. Mihring leh ran vulhte tan a hlauhawmna ngaihtuah miah lovin mi tam takin an tuisik hman hmiah hmiah mai hi a pawi em em a ni. Fimkhur lo taka kan hman chuan thihna hial a thlen thei a ni. Heng rannung thahna damdawite hi kan thlai ven nan leh enkawl nan chauh hman i tum hram ang u.

Mi tam takin heng damdawite hi sangha, sava, chakai leh thil dang man nan an hmang a, a sate an ei mai á¹­hin a, hei hi thil hlauhawm tak a ni. Chawp leh chilhin kan taksaah damdawi hnathawh kha lang nghal mai lo mahse, kan taksaah a chambang reng a, a ral ve mai thei lo a, thisen zam a zuiin hmun hrang hrangah a tawm bo thei a ni. Ei lai leh a hnu lawkah lang nghal mai lo mahse, khua reiah taksa a

lo chak loh hunah emaw upat lamah damdawi kan ei tel hnathawh kha a rawn lang chhuak thei a, cancer angin thisen leh taksaah zung a kai nghet a, chak lohna avangin kulchona an neiin hrisel lohna tam tak an neih phah a ni. Rannung thahna damdawiin hetianga mihring taksaa a thawh theih avang hian a hman danah i fimkhur ang u. Rannung thahna damdawite hi damdawi mai ni lovin tûr a ni tih i hre nawn leh ang u.

Damdawi hman leh kah laia hriat turte: Rannung thahna damdawi (pesticides)-te hi a theh emaw a kah emawa kan hman dawnin heng a hnuaia tarlante hi hriat leh zawm ngei i tum hram hram ang u.

1.Rannung thahna damdawi hman dawnin a bawm pawn lama thu ziak, kaihhruaina (directions) te hi ngun taka chhiar hmasaka a sawi anga hman ngei tur a ni. Kan chhiar thiam

-18-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

lo a nih chuan a chhiar thiam leh hriate rawn ngei tur a ni.

2.A hman dan tura a sawi ang ngeia kah tur a ni.

3.Damdawi kah dawnin thawmhnaw hman bik leh hak bik neih ngei tur a ni.

4.Damdawi kah laiin kut lawnga kah loh tur, kutkawr nen ngeia kah tur a ni.

5.Pan emaw hliam leh pem nei chunga damdawi kah loh tur a ni a, loh theih loh thilah damdawi kah a ngai a nih chuan pan leh hliam/pem lai kha bandage chhah á¹­ha taka tuama kah tur a ni.

6.Thli lo kalna lam hawi zawnga damdawi kha kap lovin thli hnung puak zawnga kah tur a ni.

7.Ruah sur lai leh thli thawt laia damdawi kah loh tur a ni. A theih chuan zing kara kah a á¹­ha, thli a awm lo deuh.

8.Damdawi phut kan theh dawn a nih chuan chhunah leh tlai lama theh lovin zing karah theh a á¹­ha ber. Zing dai huh nen a inchawhpawlh a, thlai hnahah damdawi kha a bet nghet bika hna a thawk chak zawk.

9.Damdawi kah zawhah sahbawn nena inbualfai ngei tur a ni.

10. Damdawi bawm/ip/bur chu kut lawnga hawng mai lovin lehkha emaw sarang chhanah emaw kutkawr bun chunga hawn tur a ni. Kut lawnga hawn loh hram tur a ni.

11.Damdawi bur/bawm/ip ruak chu inah emaw ramah emaw thil dang dah nan hman reng reng loh tur a ni. Damdawi bur/bawm ruak chu paih mai lovin leia phum bo tur a ni. Kan hmang leh duh dawn a nih pawhin uluk taka sahbawn nena silfaia tui soa chhum tur a ni.

12.Damdawi khawih lai leh kah laklawh laiin thil ei leh in, meizial zuk te, sahdah leh tuibur hmuam te tih loh tur a ni. Kut fai taka sil hnua ei leh in, zuk leh hmuam tih chauh tur a ni.

13.Damdawi chu tui nena chawhpawlh dawnin a chawhpawlhna tur bik bucket emaw khawnvartui á¹­in emaw plastic bur ruak emaw hman tur a ni. Ei bungbel hman lai te, thil dang atana hman leh mai tur chi chu hman loh tur a ni.

14.Damdawi chu tui nena chawhpawlh dawnin kut lawnga chawk mai lovin hmawlh sei khauh deuha chawh tur a ni. Hei hian taksaa inchawh per tur lakah a veng a ni. Chawh per loh hram hram tur a ni.

15.A kahna tur bur chhunga damdawi i thun zawhah thil i ei hma, mei zuk hma leh hna i thawh zawhah kut ngun takin sahbawn nen tuiin silfai tur a ni.

-19-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

16.Damdawi kahna hmun chu a ro/hul hmain ran emaw mihring emaw kal tir loh tur, inhriattir zel a á¹­ha.

17.Damdawi kahna bur (sprayer) pawp leh a dawt (pipe) phui lo leh á¹­ha lo chu hman reng reng loh tur. Hman hmain a á¹­hat leh á¹­hat loh ngun taka ena siam á¹­hat ngai a awm chuan siam á¹­hat hnuah chauh hman tur a ni.

18.Damdawi kahna bur, a dawt (pipe) te a lo ping mai thei a, hmuia fawh emaw, ham emaw chhem miah loh tur a ni.

19.Huan emaw lo emawa damdawi hman chi reng rengte chu inchhung leh in bul vela rannung thah nan hman loh tur a ni.

20.Kut silna tui emaw damdawi leia tihbuakte chu a lei nen a theih chin chin ruh faia hmun hla leh him tawka paih emaw phum bo tur a ni.

21.Duhthusam tak chuan mi hrisel á¹­hate chauhvin damdawi hmanga buh leh thlaite hi kah tur a ni.

22.Damdawi dahna bur emaw ip ruak emaw te chu paih bo mai lovin leiah feet 2-a thukah phum bo daih tur a ni. Halral theih chi chu hal ral ngei a á¹­ha.

23.A kahna hmanruate chu hman zawhah sahbawn nen fai taka silfai tur a ni a, naupang khawih mai theiha dah loh tur a ni.

24.Damdawi khawih leh kah vel chhung atan nikhatah darkar 5-8 aia rei hna thawh loh tur. Damdawi kah/theh zawhah inbualfaia thawmhnaw hakte sukfai nghal tur a ni.

25.Damdawi kah zawhah hnathawktuah emaw damdawi kaptuah khan damdawi hnathawh taksa tana á¹­hat lohna emaw damlohna emaw eng pawh a awm thei a, Doctor inentir vat tur a ni.

26.Damdawi kah laia boruaka damdawi leng velte hnar leh kaa hip luh mai loh nan hmaikawr emaw rawmawl emaw hmanga hnar hupa hmai tuam tur a ni.

27.Damdawi hman bang leh hmanraw silnate chu tui luang laiah emaw dil/tuikhuahahte paih luh loh tur a ni.

28.Loah emaw huanah emaw damdawi kah laia ran emaw mihring emaw kal/luhtir loh tura khap leh hriattir tur a ni.

29.Mita damdawi/hlo a luh chuan tui thianghlima minute 10 vel sil tur a ni a, a rang thei ang bera Doctor pan tur a ni.

30.Thlaia damdawi kahte kha thlaiin a ei ral hma loh chuan a rah seng/lawha ei nghal mai loh a á¹­ha. Damdawi kah aá¹­anga kar hnih emaw kar thum emawa thlai kahte kha ei/lawh chauh tur a ni.

-20-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

31.Damdawi hman bang leh a burte in chhungah thil dang, damdawi (medicine) ei lai nena dah pawlh loh tur a ni.

32.Damdawite kan lo ei palh a nih chuan a ranglama damdawi in pana Doctor rawn vat tur a ni.

33.Damdawi dahna ip/bawm (bag) sarang hi kut lawnga pawt tet mai loin chemte hriam taka zai thler tur a ni.

o0O0o

In Sa

―Vawiin eng nge i thawh?‖ tiin Kungtea chu an zawt a. ―E le, in kan sa a. Chhuna in sak te chu dam ṭhat chuan a hrehawm hran lo. Zan mumangah leh zel ka mang a, zankhua khuain ka mangphan ta ṭhin a. Mang lamah phei chuan ka chesual zing si a, ninawm tak a ni. Zan khat pawh liang sang deuh maiah ka tla a, lei ka thleng chu ka phu dawrh a, ka ban vai chuan ka nu hmaiah ka beng chawrh a, ‗chhan leh vang awm lova khatia intih‘ tiin ka nu‘n tlante a tum vel maw le…‖ tiin a chhang.

o0O0o

Sa Peltu Huai Zuih

Kungtea chu puar tâwkin sa pel turin a chhuak dawn a, lo sul haw ho khan, ―Eng nge i tih dawn?‖ an ti a. Ring deuh lêng lâwng hian, ―Sakei nghal ka va veh ang e,‖ a ti vel a. Khua a tlai lam deuh tawh tihah chuan, ―Eng nge i tih dawn?‖ an han ti leh a, an beng bulah zawi deuh sap hian, ―SK ka zawng dawn,‖ a ti leh a. A hmun a thleng a, sakei hnu thar tak tak a lo awm chuk mai si a. ―E khai, a la hla lo a nih hi, mual lehlamah insawn daih teh ang,‖ a ti a. A insawn phei a, chutah chuan sakei hnu hlui deuh deuh hlir a lo awm a. ―E khai, a kalna a rei tawh a, a lo lang leh dawn hnai ngei ang, mual dangah kal leh daih teh ang,‖ a ti a. Mual dangah a kal a, sakei hnu engmah a lo awm lova, ―E khai, a tlawh hmabak a nih chiah hi, haw daih te‘ng,‖ a ti a, a haw daih!

o0O0o

-21-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

AWMZE NEI ZAWKA

NITROGEN LEI ŢHA HMAN THEIH DAN

Dr. Lungmuana, Scientist (Soil Science) ICAR Research Complex for NEH Region, Mizoram Centre, Kolasib.

(M)-8794278798.

Nitrogen hi thlai chaw zingah rau rau pawh carbon, hydrogen leh oxygen tih loh ah chuan thlaiin a mamawh tam ber a ni a. ‗Thlai chaw lal‘ (King nutrient) tih hialte pawhin an sawi bawk a ni. Thlai taksa hlawm (biomass) za-a 1-4 hi nitrogen niin, thlai taksa hlawm siamtu pawimawh tak tak-chlorophyll, amino acids, proteins leh protoplasm siamtu ber a ni. Thlaiin lei aṭanga nitrogen a mamawh zat a hmuh loh a, a taksa hlawmah nitrogen a tlem chuan a tlangpuiin a hnah hluite lo eng ṭanin, a ṭhang muangin rah a chhuah chhe ṭhin a ni. Leiṭha (chemical fertilizer), thlai hring ṭawih/ran ek (organic manure) leh boruak aṭanga leia nitrogen siam thei (atmospheric N fixation through legumes) thlai-be lam chi (Behlawi, Bekang, Behliang leh a dangte) aṭang ten nitrogen hi thlaiin a dawng a ni. Kum 1950-51 a India in tonne maktaduai 50.82 lai thlai (food grains) a thar khan tonne maktaduai 0.06 zet nitrogen leiṭha hman a ni a. Kum 2000-2001-ah chuan nitrogen tonne maktaduai 10.8 hmangin thlai (food grains) tonne maktaduai 196.81 zet a thar pun tir phah a ni. Hei hian Indian agriculture-a ‗nitrogen leiṭha‘ pawimawhna chu a ti lang chiang awm e. Nitrogen leiṭha han tih hian urea, ammonium sulphate, ammonium sulphate nitrate leh a dangte a huam a. Urea-ah hian za-a sawmli paruk (46% N) ngawt nitrogen awmin Mizoramah leh ram hrang hranga kan hmanber a ni.

Tunlaia khawvelin a buaipui berte zinga mi sik leh sa inthlak/boruak lum zel (Climate change) thlentu gas pathum (carbon dioxide, methane leh nitrous oxide) zinga boruak tihlum lama hlauhawm ber chu nitrous oxide-hi a ni. Nitrous oxide-boruaka awm hmun lia ṭhena hmun thum deuh thaw hi nitrogen leiṭha hman avanga insiam a ni. Tin, a hman dan tur ang lo a thlaithar na‘na nitrogen leiṭha hman hian, za-a sawmnga aia tlem zawk mah pawh nitrogen a riral thei a ni. Awmze nei taka hman a nih theih nan, a hman dan hi hriat chian a ngai a.

Tun á¹­umah chuan Urea thlurbing bik ila a á¹­ha mai awm e.

1.Engzat nge thlaiin nitrogen a mamawh : A tlangpuiin thlai hnah upa lam eng (yellowing) hian nitrogen mamawh a entir. Amaherawhchu, thlai hnah eng zawng zawng hi nitrogen leiá¹­ha tlakchham vang a ni vek kher lo. Hriatchian theih dan ber erawh chu lei emaw thlai taksa hlawm (plant biomass) test aá¹­angin a ni. Lei test aá¹­angin leiah nitrogen kg 280 aia tlem hectare khata a awm chuan, nitrogen chu leiin a pai tlem (Low) a ngaih a ni,

-22-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

kg 280 aá¹­anga 560 inkarah a awm chuan a pangngai (Medium) a ngaih a ni, kg 560 aia tam hectare khata a awm chuan a pai tam (High) tihna a ni.

2.Leia phul dan : Urea hi leia phul hian a insiam danglam chak em em a. Urea aá¹­angin carbondioxide leh ammonia-ah insiamin, a inthlak hun chhung hi ni 2 aá¹­anga ni 4 vel a ni. Ammonia hi ammonium-ah inthlak lehin nitrate-ah, thlaiin a lak turin a insiam á¹­hin a. Leia tui/hnawng, sat zawng (temperature) leh lei thur leh al (lei pH) dan a zirin a inthlak chakin a muang thei bawk. Ammonia hi gas a ni a, lei chung langah kan phula lei a lo sat emaw, tui/hnawng, leh pH a lo san phei chuan boruakah a thamral awlsam em em a ni. Chuvangin, a thamral tur tihtlem nan leh ven nan chuan leileh hnan emaw, lei chhunga dah (incorporation) theih a á¹­ha.

Thlai hrang hrang tan a dang a, buh kar a zin vang leh leileta tui a tlin vangin buh bikah chuan thehdarh (Broadcasting) a ngai. Tlangramah thung chuan buh á¹­iah hnuah, tuthlawha lei cheh hawna, buh kung bula lei chhungah phul mai tur a ni. Hetiang hian thlai dang vaimim leh a dangte pawh tih mai tur a ni.

3.Thlai chi dek lovin : Urea leia phul hian thlai chi nen inhnaih thei ang berah phul a á¹­ha a, amaherawhchu, deh tir loh a á¹­ha. Ammonia gas insiam vang hian hun reilote chhungin lei hi pH 9 thlengte pawn a awm thei a, chu

chuan thlai chi a that thei a ni. A bikin vaimim chi hian a haw hle.

4.Phul hun leh then dan : Vawikhatah leia phul vek hian tam tak boruakahte thamralin, tuiin lei thuk lamahte a lenbo (nitrate leaching) thei a, chuvang chuan á¹­um thum pekah tal hman a á¹­ha. A hmasa berin za-a sawmnga (50%) thlai chi theh hnu lawkah, za-a sawmhnih panga (25%) ni sawmthum hnu vel-ah (Buh peng hun), a bang za- a sawmhnih panga (25%) dang leh hi ni sawmthum hnu (Buh vui á¹­an hun) ah pein, hetiang hian á¹­um thum pekah tal then a á¹­ha. Chutiang zelin mahni remchan dan angin thlai danga pawh vawi thum tal a á¹­hen tur a ni. Tin, phosphorus leiá¹­ha (SSP/DAP) leh potassium leiá¹­ha (MOP) hi chu nitrogen angin á¹­hendarh a ngai ve lo a, thlai phun tirha pek vek kha a pawi lo.

5.Chinai thi nena pawl loh tur : Urea hi leiá¹­ha dang nen pawlha hman theih a ni, mahse, chinai thi (Quick and slaked lime) nen erawh chuan pawlh loh tur a ni. Quick leh slaked lime hian leia tui emaw, hnawng emaw hmangin ni 2 aá¹­anga ni 4 velah lei pH a ti sang (lei a ti al) thei a, pH sang chuan urea nitrogen tam tak boruakah a kal ral tir dawn a ni. Duhthusam chuan nitrogen leiá¹­ha leia phul hma ni 15 ah tal chinai thi lo theh lawk tur a ni.

Zawhna : Buh chin ka duh a (leilet bik ah), lei ka endik tirna aá¹­angin ka lei chuan nitrogen a pai tlem (213.56 N kg ha-1) si a.

-23-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

Urea leiá¹­ha hi buh thar á¹­hat nan engtin nge ka hman ang?

Chhana : A hmasa ber atan chuan buh chin nana leiá¹­ha hman dan tur (recommendation) i mamawh a.

⇒Mizoramah chuan (60:40:40:: N:P:K kg ha-1) hi buh atana kan hman a ni. A awmzia chu, buh thar ṭhat nan chuan hectare khatah nitrogen kg 60, Phosphorus kg 40 leh K pawh kg 40 bawk i mamawh tihna a ni.

⇒Lei test result aṭang hian N, P leh K tlem leh tam lam-Low, medium leh high kan hre thei a. A tlem chuan za-a sawmhnih panga belh tur, a tam chuan za-a sawmhnih panga paih tur a ni. Chutiang bawkin a pangngai (medium) a nih chuan, a recommended dose hman mai tur a ni).

⇒Lei test aṭang chuan N hi a tlem a. I leiin nitrogen a neih tlem vangin 60 kg

aá¹­angin za-a sawmhnih panga i belh angai a, chu chu 15 kg ha-1 a ni.

Tichuan, i buh chin nan hectare khatah kg 75 N (60+15) i mamawh tihna a ni.

Urea I mamawh zat chhut dan.

Urea hian za-a 46 N a pai a. Hetiang hi chhut dan tur a ni-

46 kg N chu kg 100 urea-in pai.

1 kg N chu kg 100/46 urea-in a pai.

75 kg N (Nitrogen i mamawh zat lei kan test aá¹­anga kan chhut chhuah tawh kha) chu kg 100/46*100 urea-in a pai. Kg 75N hectare khata hman atan chuan Urea kg 163.04 (165approx) i mamawh tihna a ni.

⇒Tichuan, i buh thar hlawk nan leh nitrogen i thlaiin ṭha taka a lo hman theih nan za-a sawmnga (chu chu Urea 83 kg tihna) chu buh chin hun/nursery aṭanga phun sawn hunah i hmang ang a, kg 40 Urea dang leh chu buh pen hun (buh phun sawn aṭanga ni 20 emaw ni 30) leh a la bang kg 40 Urea chu buh vûi ṭan hun a theh leh tur a ni.

Note : Loneitu á¹­henkhatin chinai thi (lime) leh urea chawhpawlhin leia an lo theh mai á¹­hin tih min hrilh a. Tin, á¹­um khatah a vaia hmang zo mai á¹­hin an awm bawk. Hetiang vang hian urea leiá¹­ha cheng tam tak senga kan lei hi awmze nei lovin tam tak a thamral thei a ni. He article chhiartu loneituten awmze nei zawka leiá¹­ha an lo hman a, thlai á¹­ha zawka an lo thar theih nan he article hi ziah a ni e.

o0O0o

-24-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

SOIL TESTING PAWIMAWHNA

Soil Testing pawimawhna kan sawi dawn a ni a, a hmasain Soil Testing kan tih hi eng tihna nge a nih han sawi phawt ila.

Soil testing chu lei endik tihna mai a ni a. Lei chu kan hre á¹­heuh a, sawifiah vak a ngai awm lo e. Leiá¹­ha deuh leh á¹­ha lo deuhte a awm a, leiá¹­ha kan tih hian kan sawi ber chu leiin thlai ei theih tura chaw á¹­ha a pai tam zawng a ni ber awm e.

Lei kan endik chhan chi hrang hrang a awm awm e. A thur leh al zawng hriat nan te, thlai tana chaw á¹­ha chi hrang hrang heng nitrogen te, phosphorus te, potassium te leh thil dang a pai tam zawngte hi kan endik berte chu an ni.

Lei endik hian chhawng li a nei a, chungte chu:

1.Lei lakkhawm.

2.Laboratory-a lei endik tir.

3.Lei endikna aá¹­anga lei nihna hriat chian.

4.Lei nihna hriat chian hnua thlai chin tur mamawh dan tawka leilung sawngbawl dan tur ruahman.

Heng lei endik dan tur chhawng li kan sawi zingah hian a hmasa bera kan sawi, lei lakkhawm hi a pawimawhin loneituten kan tih ve theih leh kan tih tur pawimawh tak a nih avangin kan hriat tlan a pawimawh hle awm e.

Lei kan lakkhawm dawn hian a hmasa berin kan ram kha a leilung awm dan a zirin a hnuaia kan sawi ang hian hmun hrang hrangah kan á¹­hen phawt tur a ni.

1.Ram pianhmang (topography) zirin : Kan ram pianhmang a zirin kan ram kha hmun hrang hrangah kan á¹­hen tur a ni. A zawl lai deuh te, a awihtlan lai deuh te, a kham pang lai deuh tein kan á¹­hen tur a ni. Heng kan á¹­hen hrang hrangte aá¹­ang hian lak pawlh loh tur a ni. Ram pianhmang rualkhai tak a nih erawh chuan á¹­hen kher pawh a ngai lo ve thei bawk awm e.

2.A rawng : Kan lei rawng a zirin kan á¹­hen leh tur a ni. Lei dum deuh te, a sen deuh leh a buang deuh te, chutiang zelin, heng lei rawng inang lote aá¹­ang hian kan lei endiktir tur kha kan lak pawlh tur a ni lo.

3. Leilung (texture) a zirin: Kan ram

leilungte hi a inang lo thei hle a, lei dur deuh te, tlak lei deuh te, lung hmun deuh te pawh a ni thei awm e. Heng leilung hrang hrangte hi lak pawlh lovin a hranin kan la tur a ni.

-25-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

4.Lei á¹­hat dan a zirin : Kum hmasa lama kan thlai chin dan aá¹­angin lei á¹­hatna hmun leh lei chhiatna hmun deuhte chu kan hre thei mai awm e. Heng lei á¹­hatna hmun lai deuh leh á¹­hat lohna lai deuhte hi kan lak pawlh tur a ni lo. Tin, leiá¹­ha leh bawngek te, vermi-compost leh thil dangte kan hmanna hmun leh hman lohna hmunte aá¹­angin kan lei endik tir tur kha kan la kawp tur a ni lo bawk.

Lei kan lak hian hmun khata mi chauh kan la tur a ni lo a, kan ram zauh dan a zirin hmun 8 (riat) aṭanga 12 (sawm- pahnih) aṭang tein kan la tur a ni. Heng kan lakna hmun tura kan thlante kan ram tuam chhuak thei tur ang berin, hmun hrang hrangah kan thlang tur a ni. Lei endik tir tur kan lak dawn hian a lakna tur hmun hrang hrang kan thlante kha uluk takin kan tifai ang a, chutah chuan khuar ‗V‘ angin kan siam ang a, tichuan a vung hmasa ber kha kan paih ang. Khuar kan siam aṭang khan a bang (side) kha inchi 1 vela chhahin chemphek hmangin emaw bawngtuthlawh hmangin emaw rual takin kan hlawi ang a, chu chu kan la ang. Hetiang zel hian khur 8-12 vel aṭangin kan la ang.

Tichuan, heng hmun hrang hrang 8-12 aá¹­anga kan lakkhawmte kha uluk taka chawhpawlhin hmawmhnawk, thingzung nawi te, lung te leh thil dangte kan thianfai vek tur a ni. Hetia kan chawhpawlhte hi hmun li-ah á¹­henin hmun hnih kan paih ang a, hmun hnih kan la ang. Tichuan, a la bang kha uluk takin kan chawhpawlh leh ang a, hmun li-ah bawk kan á¹­hen leh ang a, chutiang zel chuan kan ti ang a, a tawpah

250-500g vel chauh a bang thlengin kan ti tur a ni. A tawpa bang hi ipah khungin hei hi endik tir turin lei endiktute hnenah pek tur a ni. Lei endik tur kan pek dawn hian ipah chuan loneitu hming leh veng/khua te, lakna hmunte uluk taka ziakin bel tur a ni. Lei endik tir tur kha pakhat aia tam kan nei a nih phei chuan ip hran ṭheuhah khan chhinchhiahna kan siam tur a ni. Entirnan, kan lakna zau hming telhin emaw ni kang lam, dâm lam tiin emawte pawh kan chhinchhiah thei awm e.

Hetia lei lakna tur hmun kan thlan lai hian kan hriatreng tur chu kawng hnaih lutuk aá¹­ang te, in bul emaw thlam emaw chhekin hnaih lutuk aá¹­ang te, thingbuk hlima mi te, in thli emaw bawng in thli luanna bul hnaia mite lak loh tur a ni.

Lei endik hi a pawimawhin a á¹­angkai em em a, kan sawi tawh ang khan lei thur/al zawng hriat nan te, leiin chaw á¹­ha a pai tam zawng hriat nan te a pawimawh em em a ni. Loneitu chuan thlai kan chin dawnin kan lei dinhmun chiang taka kan hriat a pawimawh hle a, kan lei dinhmun kan hriat chian aá¹­ang hian eng thlai nge kan chin ang? emaw kan thlai chin duh tak kha ching thei turin engtin nge kan lei kan sawngbawl ang? tiin emaw ruahmanna kan siam thei dawn a ni. Thlai chi á¹­ha ber ber leh tui pek tur duhthusam neiin a enkawlna tur á¹­ha tinreng leh thiamna nei mah ila, kan lei berin a zir miau si loh chuan thlai hi á¹­ha takin kan ching thei dawn chuang lo a ni tih hi kan hriat a pawimawh awm e. Loneitute hian kan lei hi kan ngaihthah fo á¹­hin a, a pawi hle. Kum tam tak thlai chin theihna tur chuan kan leite hi uluk leh duat taka kan

-26-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

enkawl a á¹­ul a, hetianga á¹­ha taka kan enkawl theihna tur chuan kan lei dinhmun kan hriat chian a á¹­ul a, kan lei dinhmun hrechiang tur chuan lei kan endik tir hi tih makmawh a ni. Kan leite hi kum tin thlai chin dawn apianga endik tir theih hi a á¹­ha ber a, mahse, chu chu kan thei lo a nih pawhin kum thum danah tal chuan kan endik tir ngei ngei tur a ni. Leite hi mahni duh ang anga sawngbawl ve ngawt a, chinai

thi leh leiá¹­hate kan tawngpawng pek vak hian leiin á¹­hatpui a hnehin a chhiatpui thei a, chubakah, kan thlaite pawhin an ngeih ber lem lo tih pawh hi kan hriat a á¹­ul hle awm e. Chuvang chuan chinai pek a ngaih leh ngaih loh hriat nan te, engzat nge pek tur hriat nan te, leiá¹­ha engzat nge pek tur tih leh eng ang leiá¹­ha nge pek tur tih hriat nan kan leite hi kan endik ngei tur a ni.

o0O0o

Ngaihsam

Kungtea hi pa ngaihsam tak a ni ve reng reng a. An hmarcha hmun thlova ṭûl em ema a rih laiin a farnu, pasal nei lo, tlema rual pha lo hi a thi a, zualkovin an zuk lam a. ―A…. ka

ṭûl em mai, ka lo haw lo mai ang. A vui liamna hla-ah chuan, mi tling lo a ni bawk a, ‘Bukin i awm a, i tling ta lo’ tih kha a u Kungtea‘n a hauh e, lo han ti mai rawh,‖ zuk ti a!

o0O0o

Sakawr te mah mah!

Chhungkuain Isua film an en a, Kungtea te awmpui Balma nu chuan, ―Changtupa chu pa khel mai, sam te sei vel. Hmel pawh ṭha khel mai, mahse, a sakawl khi a te mah mah a nih chu!‖ a lo ti.

o0O0o

-27-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

FU

Lalzarliana, B.Sc.(Agri)

Assistant Potato Development Officer

Sialsuk

Fu hi khawvela thil chin zinga pawimawh ber pawl a tling awm e. India ramah pawh 2,771,000 hectares laia zauvah chin a ni a. Sugar Mill (Chini siamna khawl) pawh zathum dawn lai a awm a, chu khawlah chuan mi maktaduai sawmhnih zet an thawk a ni. India sum hnar pawimawh tak a ni. Mizoramah pawh a hlutzia hriain kan ching uar sawt ta hle a, mi tam takin eizawnna pui berah an hmang chho mek zel a, kan la uar telh telh dawn a ni. Chuvangin fu chin dan leh a enkawl dan tlem i han chhiar teh ang u.

Khawi aá¹­anga lo chhuak nge?

Hindu-ho chuan mithianghlim thiltithei tak, Rishi Vishwa Mittra‘n van aṭanga a rawn thlak niin an ngai. Chhuitu tam ber chuan India hmar lam leh New Guinea hi a lo chhuahna hmun niah an ngai. Chuta ṭang chuan Middle East, Europe, Aigupta, Morocco, Spain leh Africa khawchhak lamahte a darh zel a ni. Fu chinna ram pawimawh deuh deuhte chu : India, Cuba, USA, Australia, Philippines, Indonesia, South Africa, USSR, Java leh Sumatra te an ni.

A hmannate

1.Chini leh Kurtai siam nan fu tui an hmang.

2.Fu herna fu hi tuah atan te, lehkhakhawng siam nan te, ran mutna bu atan te an hmang.

3.Alcohol (Zu) leh damdawi á¹­henkhat siamna atan te an hmang.

4.Thil charna siam nan a tui bawlhhlawh paih mai tura ngaihte hi hman a ni.

A ram leilung duhzawng

Fu hi lei chhia leh á¹­ha deuhah pawh a chin theih a, balu lei kai deuh aá¹­angin tlak lei thlengin hlawhtling takin a chin theih. Tui tlin lohna hmun, lei dum, hnim á¹­awih tamna ramah a á¹­ha duh ber.

Sik leh Sa leh Boruak

Khawvel ram laili (Tropical leh Sub- Tropical) Equator aá¹­anga chhim leh hmar lam 30o latitude inkarah a á¹­ha duh ber. Fu á¹­han nana boruak á¹­ha ber chu 250-280C-a lum a ni. Ram vawt lutuk (100C aia hniam) leh a lum lutuk (360C aia lum)-ah chuan a á¹­han a chawl á¹­hin. Boruak lum leh hnawng hian a á¹­han a tiá¹­hu a, boruak vawt leh ro hian a tipuitling hma thung. Ni eng lanna ramah a á¹­ha duh ber. Ram vawt leh ni eng lan rei lohna hmunah chuan a á¹­ha thei lo. Phai ramah thla 12 chhunga a puitlin theih laiin tlangram 2500 meters-a sangah chuan thla 24-ah a puitling chauh á¹­hin.

Tui laka chawmna ramah chuan kum khat chhunga ruahtui tla 20-40 inches-ah a chin theih a, mahse, tui laka chawm a nih loh chuan 50-100 inches-a tam ruahtui a

-28-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

mamawh. Ruahtui tam lutuk hian fu tui a tidal thei.

A á¹­han chhoh dan

A dam chhung hun hi hun 3-ah á¹­hen

a ni.

1.A á¹­iah aá¹­anga a chawr duah hun :- Chhuna ni eng á¹­ha tawk leh lum, zan erawh chu vawt si hian a tichawr á¹­ha. Boruak vawt lutuk erawh chuan a á¹­han a tichawl thei. A chawr á¹­an nan ruahtui tlem chauh a mamawh. A chawr á¹­an hmaa ruah a sur chuan lei chunglang khawng, ruahsur vanga awm kha rih phut a á¹­ha.

2.A á¹­han á¹­hat hun lai :

Ni lum tawk leh boruak hnawng tak leh ruah sur deuh reng a mamawh. He hun hi June-September a ni ber.

3.A puitlin hun :

Vur awm lo, boruak vawt leh lei hnawng á¹­ha tawk a mamawh.

Fu chi India Hmarchhaka chin á¹­henkhatte

1.Thar rang : COJ 64, COJ 58,

2.A thar laihawl : CO 975, CO 1158, COJ 67,

3.A thar tlai : COJ 46, COJ 1148.

Fu chi á¹­ha thlan dan

1.A ler lam 2/3 feet-a sei lak tur a ni. A chhan chu –

(a)Glucose content a sang a, chu chuan a chawr tur mit tan chakna (energy) a pe a, a chawr á¹­ha bik.

(b)A mit te an naupang a, chu chu natna hrik lakah an himin an hrisel bik.

(c)A chang a zing a, a chi a tam thei bik.

2.Fu chi chu a tharlam tur a ni.

3.A la par lo kung á¹­ang ngeiin fu chi lak tur a ni.

4.Leiá¹­ha taka chawmna hmun aá¹­ang ngeiin a chi lak tur a ni.

5.Fu chi chu a chhah á¹­ha tawk tur a ni.

6.Fu chi chu a naupang tur a ni.

7.Ram hulhar leh nikang á¹­ha aá¹­angin fu chi lak tur a ni.

Damdawia Fu chi ven dan

Fu chi chu chin hmain 0.5% Agallol

(3%) emaw 6.25% Aretan (6%) emaw Tafasan (6%)-ah emaw chiah a, daihlima pho ro leh tur. Fu chi kha Agallol 500gm emaw Aretan 250gm emaw Tafasan 250 emaw tui 100 litres nen chawhpawlha chiaha lak chhuah leh nghal tur a ni. Hei hian natna hrik lakah a veng a ni.

Fu chi mamawh zat

Ram á¹­in khat hmuna zauvah fu chi mit pahnih nei chu 20,000-a tam a mamawh a, mit pathum nei chu 15,000-a tam a mamawh. Tin , fu chi thlau deuh taka tan chum hian lei aá¹­anga chakna a hip luh tam tir bik avangin tih fo a á¹­ha.

A chin hun

A chin hun á¹­ha ber chu February thla laihawl aá¹­anga March thla tawp thleng a ni. March aia tlaia chin dawn chuan a leta tam a hi phum tur. Fu chinna tur laih khuarah BHC phul tur.

-29-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

A CHIN DAN :

Trench Method : Tlar fel tak nei, khur laih a, Fu chi chin hi Trench Method a ni. Hei hi Mizo chin dan (duh dan dana chin tawp mai) nen chuan a inang lo hle. Ram intia rau rauvah Fu kung a tam hlei hle a, Fu a hrisel a, thlawh leh enkawl a nuam hlei hle. Hei hi phaiah chauh lo pawh tlangramah pawh tih theih a ni.

November thla tawp aá¹­angin khur laih á¹­an tur a ni a. Khur laih chu tlangdung tan zawng a ni tur a ni a, 25cm-a zau 20 cm-a thuk ni se. A sei lam erawh chu a ram rem dan ang ang ni rawh se. Khur lai tak aá¹­angin teha 90 cm-a hlaah khur hi laih leh zel tur a ni. Kan khur laihah khan lei chunglang á¹­ha kha hai luh a, bawngek leh leiá¹­ha neih theih ang ang nen chawhpawlh tur a ni. He kan khur laih (Trench) chhungah hian fu chi kha thuk lo tea phum a, leia chhilh tur a ni.

Fertilizer (Leiá¹­ha) hman dan

Fu hmun thlawh dan

Chin aá¹­anga thla khat velah thlawh á¹­an tur a ni. Fu chi hi a dawn chak loh avangin leh a inkar awl a zau avangin hlo a á¹­hang chak hle. Hlo thlawh pah hian a bul rih vur zel a á¹­ha.

Damdawia Enkawl dan

1.Fu ngêt : Sumethion/Thiodan/ Navacron hlordan 1-1.50 lits tui 1000 lits-a chawhpawlhin ram hectare khat (ṭin hnih leh a chanve hmun)-a zau kah nan hman tur.

2.A hnah eitu Rannung leh Thlangdar rimchhe lam : Malation/Rogor-te hian kah tur a ni. A chawhpawlh dan chu a chunga mi ang tho.

3.Natna :

(a)Red Rod

(b)Witt (tam)

(c)Smut.

Ram ṭha leh ṭha lovah a mamawh a inang lo thei a. A tlangpuiin Fu enkawl nan chuan 135-70-60 Kgs NPK/ha a mamawh, chumi awmzia chu – Ram ṭin khat hmuna zauah Urea 117 Kgs, SSP-175 Kgs leh M.O.P 50 Kgs a mamawh a. SSP leh MOP zawng zawng leh Urea a chanve hi a chin dawnah kan khur laihah khan phul tur a ni a, Urea a chanve dang chu June thla velah a theha theh leh tur a ni.

Heng natna lak aá¹­anga thlai ven nan hengte hi kan hre reng tur a ni.

a)Natna laka him Fu chi chauh chin tur.

b)Fu chinnaah thlai dang chin phawt hnuah te chuan Fu vek chin chhunzawm loh tur.

c)Fu chi chu kan sawi tawh angin

Damdawia chiah ngei ngei tur. A nih loh chuan Ni sa 540 C-a lumah darkar 8 pho tur a ni.

Reproduced from Zoram Loneitu Volume I (February-March, 1984)

o0O0o

-30-

ZORAM LONEITU VOL. 60 NO. 1 : APRIL – JUNE 2016

Kan Chet Velna

1.UD & PA Department-in Aizawl khawpuia Office fai a thlanah kan Office chu 3-na kan ni.

2.April ni 5, 2016 khan New Delhi-ah PKVY chungchangah meeting neih a ni a, he hunah hian Pu Pradip Chhetri, AEO (IT) telin kum 2015-16 chhunga PKVY Scheme kalpui a nih dan leh kum 2016-17 chhunga PKVY hnuaia Organic Farming tihhmasawn dan tur ruahmanna sawiho a ni.

3.Pusa Complex, New Delhi-a April ni 4 & 5, 2016-a neih ‗National Conference on

Agriculture for Kharif Campaign-2016‘ ah Pu Rohmingthanga Colney, Deputy Director

(P&M) leh Pu Denny Lalchhuanawma, AEO te an tel.

4.April ni 5, 2016 khan Krishi Bhawan, New Delhi-ah PKVY chungchangah meeting neih a ni a, he hunah hian Department aiawhin Pu Pradip Chhetri, AEO (IT) a tel. PKVY hi Organic Farming lama Productivity tlemna State-a kalpui tura ruahman a niin kum thum chhung atana ruahman a ni. Tunah hian kum khat kal tawhin kum hnih la kalpui tur a ni.

5.April ni 11&12, 2016 khan New Delhi-a ‗National Conference on Kharif 2016 – 2017‘ neihah Pu Rohmingthanga Colney, Deputy Director (P&M) leh Pu Denny Lalchhuanawma, AEO te an tel.

6.April ni 12&13, 2016 khan Neihbawi Farm-ah Static Laboratory neite tan ni hnih awh Soil Analysis Training neih a ni a, Lunglei District aá¹­angin mi 2, Kolasib District

aá¹­angin mi 5 leh Directorate aá¹­angin mi 6 te he Training-ah hian an tel. Dr. Lungmuana, ICAR, Kolasib chu Resource Person a ni.

7.Khawlailung khua chuan April ni 14, 2016 khan ‗Kurtai Kût‘ an hmang a, he hunah hian Pu C. Ngunlianchunga, Hon‘ble Minister, AH & Vety chu Khuallian a ni a, kan

Department aiawhin Pu R. L. Thanzuala, Joint Director (Technical), Pu Lalthanzuala, Deputy Director (Agronomy) leh Pu Challianenga, Gram Sevak-te an tel.

8 April ni 19,2016 khan Mizoram Oil Palm Advisory Committee chu Lt. Col. Z. S. Zuala, Parliamentary Secretary hovin Agriculture Committee Room, Directo-rate-ah an á¹­hukhawm. He hunah hian Mizorama Oil Palm chinna kawnga hmasawnna leh hmachhawp hrang hrang thlirho a ni a, tun dinhmuna tarlan theihte chu hetiang a ni.

-31-

 

ZORAM LONEITU

VOL. 60 NO. 1 :

APRIL – JUNE 2016

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Chin tawhna

FFB

 

 

Enkawltu Company

District Enkawl

 

Tharchhuah

 

 

 

zau zawng

 

 

 

 

 

Tawh Zat

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Godrej Agrovet Ltd.

Kolasib & Mamit

 

11,590 Ha.

8,896.000 MT

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ruchi Soya Industries Ltd.

Lunglei & Lawngtlai

 

8,812 Ha.

220.042 MT

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3F Oil Palm Agrotech Pvt. Ltd.

Serchhip & Saiha

 

2,950 Ha.

29.562 MT

 

 

 

 

 

 

 

 

9April ni 28&29, 2016 khan Lal Thanhawla Auditorium, Vanapa Hall bulah

‗All Agriculture Officers & Staff Meet 2016‘ hman a ni a, Pu R. Lalzirliana,

Agriculture Minister chu Khuallian a ni a, Lt. Col. Z. S. Zuala, Parliamentary Secretary, Agriculture chu Khualzahawm a ni bawk. He hunah hian District tin aá¹­angin Agriculture Officer leh Staff-te an kal á¹­hain Department-in Scheme hrang hrang a enkawl mekte inzirtirna hun atan leh á¹­ha taka hna thawk tura infuihna hun atan hman a ni.

10.June ni 18, 2016 khan Union Agriculture Minister, Shri Radha Mohan Singh chuan Mizoram tlawhin a rawn zin a, Central Agricultural University, Selesih leh hmun pawimawh á¹­henkhat a tlawh. A tuk, ni 19.6.2016 khan kan Department Officer, Deputy Director chinte chuan Director Dr. C. Lalzarliana hovin kawmna hun á¹­ha tak an nei.

11.Khuarel chhiatna thleng thut thulhah Sorkarin Disaster Management Team din tura min tih angin a hnuaia mi ang hian Quick Response Team din a ni –

Head

:

Director

Nodal Officer

:

Joint Director (T)

Alternate

:

Joint Director (P&M)

1st Member

:

Deputy Director (P&M)

Working Chairman

:

Technical Officer to Director.

12.June ni 26.6.2016 khan Kolasib-ah Soil Health Card chungchang inzirtirna hun hman a ni a, he hun hi Pu Lalhmingthanga, IAS, Agriculture Secretary, Dr. C. Lalzarliana, Director leh Pu R. L. Thanzuala, Joint Director (Technical) ten an hmanpui.

o0O0o

-32-